Ikus-entzunezko lan honek Pedro Miguel Etxenike Landiribar Euskal Herriko Unibertsitateko Materia Kondentsatuaren Fisikako katedradunaren, Donostia International Physics Centerreko (DIPC) presidentearen eta Jakiundeko (Euskal Herriko Zientzien, Arteen eta Letren Akademia) ohorezko presidentearen bizitza eta lana ezagutzeko aukera ematen du.

Dokumentala zientziaren garrantziaz hitz egiteko ariketa bat da. Izan ere, Etxenikeren hitzetan, zientzia «etorkizun justuago eta gizatiarrago baten itxaropena ematen digun hazi eraldatzailea da. Kulturalki garrantzitsua, ekonomikoki erabakigarria eta estetikoki ederra da».

Horrela, 55 minutuko iraupena duen lanean, Etxenikek zientziaren inguruan egindako hausnarketak azaltzen dizkio ikusleari, zientzia zer den eta zertan datzan hausnartuz.

José Antonio Pérez Ledo dokumentalaren zuzendariaren ustetan, Etxenikeren komunikatzeko modua oso garrantzitsua da dokumentalean. «Lilura, harridura eta umorea ideiak transmititzeko tresna bikaina direla dakien zientzialariaren tonua da. Emozioak arrazoi gorenaren edukitzailerik onena direla dakienarena. Horregatik elkarrizketan Etxenikek hamarkadetan zehar landutako teoriak modu liluragarrian eta pasioz garatzen ditu», azpimarratzen du Pérez Ledok.

«El secreto de la naturaleza» dokumentalaren proiekzioa Ana Urkiza Ibaibarriaga Eusko Ikaskuntzaren presidenteak gidatuko duen solasaldirako abiapuntu izango da. Bertan, bertaratutakoek Etxenikerekin hitz egin ahal izango dute eta planteatutako hausnarketetan lagundu.

Hitzaldi honetan, buruan daramagun hizkuntza nola sortu, garatu eta antolatzen den ikusiko dugu.

Bidaia honek, hizkuntzari buruzko iritzi asko deuseztatzen ditu: hizkuntza ez da gugandik kanpo existitzen, gure espeziaren funtsezko ezaugarria da, gure gorputzak hizkuntzarako diseinatuta daude. Adibidez, ama-hizkuntza jaio aurretik garatzen da gure buruetan, lehen uste zena baino askoz lehenago, jaio orduko badakizkigu amaren hizkuntzaren ezaugarri nagusi batzuk. Horren ondotik ikasten diren hizkuntzak lehenengoaren arabera antolatzen ditugu elebidunok.

Giza hizkuntza guztiek egitura nagusi bat partekatzen duten arren, gramatika ezberdinak dauzkate eta horrek buruan prozesatzean badu eraginik, ez da berdin euskara edo gaztelania prozesatzea burmuinean. Honek elebitasunaz hitz egitera eramango gaitu, eta elebidunok geure buruetan hizkuntza ezberdin bi kudeatzeko egin behar ditugun adaptazioek onura kognitiboak dakartzala ikusiko dugu, batik bat zahartzaroan antzeman daitezkeenak.

Biografia

UPV/EHUko katedraduna Hizkuntzalaritza eta Euskal Ikasketak sailean, eta Gogo Elebiduna ikerketa taldearen zuzendaria. Massachusetts Institute of Technology delakoan (MIT) doktorea; 1990-1995 artean, New Yorkeko University of Rochester-en irakasle. Viena, Utrecht, Napoles eta Río de Janeiroko unibertsitateetan izan da irakasle gonbidatua, eta ikertzaile gonbidatua Netherlands Institute for Advanced Study in Humanities (NIAS), eta Instituto Universitario Ortega y Gasset-en, beste batzuen artean.

Jakiunde Euskal Herriko Zientzia, Arte eta Letren Akademiako kidea da. Interneten eskuragarri den A Brief Grammar of Euskara, the Basque Language (1996) gramatikaren egilea. Bere ikerketak hizkuntzalaritza teorikoa eta psiko/neurolinguistikako metodo esperimentalak uztartzen ditu, hizkuntzaren irudikapen eta prozesamendu neurala argitzeko, batik bat euskara, sintaxia eta elebitasunaren inguruan.

Flysch-a gure lurraldean dagoen formazio geologikorik ezagunena da. Euskal kostaldearen nortasuna guztiz baldintzatzen du, baina arroka pilaketa eder bat baino askoz gehiago da. Lurraren historiaren liburu handi bat bezalakoa da. Harri geruza bihurtu diren milaka eta milaka itsas hondo sakon horiek irakurriz gure lurraldearen bilakaera ezagutu dezakegu 60 milioi urteko bidaia eginez. Flysch-a denbora geologikoaren monumentu erraldoi bat da.

Flyscharen historia Bizkaiako Golkoaren irekiera eta Pirinioen altxatzearekin lotuta dago. Itsas sakon batean sortutako arrokak gaur gure mendi tontorrak dira, bainan hori baino askoz ere gehiago da gure flyscha. Munduko bazter guztietatik ikerlariak erakarri ditu bertako geruzetan iraganeko klima eta bizitzaren garapena ulertzeko. Besteak beste munduan duela 66 milioi urte dinosauruak nola desagertu ziren edo eta duela 56 milioi urteko beroaldi klimatikoa aztertzeko ezinbesteko erregistroa gordetzen dute gure labarrek. Hitzaldi honetan gure kostaldeko labarrak eta flysch irakurtzen eta ulertzen ikasiko dugu.

Biografia

Asier Hilario 1977an jaio zen Tolosan. Geologian doktorea da. Pirinioetan eta Karakorum mendilerroetan egin zituen ikerketak. Bere jarduera profesionala batez ere Euskal Kostaldeko UNESCOren Munduko Geoparkeari lotuta dago, baina nazioarteko hainbat proiektuetan egiten du lan.

Egun, Nazioarteko Zientzia Geologikoen Elkarteko (IUGS) Ondare Geologikoaren batzordeko presidentea da. Bere jarduera nagusia lurraren zientzien komunikazioarekin, nazioarteko ondare geologikoaren kudeaketarekin eta Geoparkeen hedapenarekin lotuta dago. Geoparkeen sareko zuzendaritza batzordeko kidea da, UNESCO munduko Geoparkeen programarako ebaluatzaile gisa egiten du lana eta Nazioarteko Zientzia Geologikoen programaren (IGCP) batzorde zientifikoko kidea da.

Gizakia sortu zenean Paleolito garaian bizimodu bat eraiki zuen, eta eraikitako bizimoduan kudeatu zuen antolaketa soziala, senide egitura, arauak, igarotze errituak, sinesmenak, besteak beste. Gaur egungo gizartean oraindik bizimodu honen arrastoak bizirik daude kontinente ezberdinetan eta bereziki Euskal Herrian.

Bizimodu horrek gizartea ekitatiboa eta berdintasunezkoa izatea lortu zuen. Baita lortu zuen gizakiaren bizi-ziklo bakoitza: jaiotza, nerabezaroa, gaztaroa, helduaroa, zahartzaroa, heriotza zainduak izatea begirunez. Bizimodu hori bizimodu matrilineala da, nahiz eta ezagunagoa izan matriarkatua bezala.

Duela 5000 urte K.a, bizimodu horrek eraso handiak jasan zituen Europan. Asiatik etorritako talde militar patriarkalek Europako ekialdeko, Europako erdialdeko eta uharteetako hainbat herri eraso zituzten. Herri erasotuak poliki-poliki herri patriarkal bihurtu ziren. Horrela, esan daiteke gizakiak historian zehar bi kultura eraiki dituela, bakoitza bere berezitasunekin: kultura matrilineala edo matriarkala eta kultura patrilineala edo patriarkala. Bi kulturok kontra jarriak dira.

Lehenbizikoak, kulturaren osagai horiekin, eredu orekatuan eta berdintasunean oinarritzen den gizarte sistema eraiki zuen; bigarrenak ezaugarri dominatzailea, zapaltzaile, eta desorekatuak eraiki zituen. Bestalde, kontuan hartu behar dira kontinente guztietan ugarienak kultura matrilinealak izan zirela eta kultura patriarkalek kolonizatu zituztela. Egoera horren aurrean, kultura matrilinealak kultura indigenak dira eta kultura patriarkalak kolonizatzaileak eta arrotzak dira.

Galdera ugari sortzen dira gai honetaz eta galdera batzuen artean nabarmentzen da: nola liteke kultura patriarkal erasotzailea sortzea? Ikerketa psikologikoen arabera, familiako kide batek jaiotzez psikopatiarik badu, gaixotasunaren ezaugarri batzuk familia osora zabal daitezke. Hori gertatuz gero, datozen umeak, nahiz eta osasun mental ona izan jaiotzez, jarrera patologiko horietan hezi daitezke, eta beraien bizitza osoan jarrera psikopatologikoak ikasi eta erabil ditzateke.

Biografia

M. Carmen Basteretxea Urrosolo 1958an jaio zen Ondarroan eta 1986tik Donostian bizi da. Hezkuntza Zientzietan lizentziaduna eta Gizarte Antropologian eta Filosofiaren Balioetan doktorea da.

1984an Zoroagako Unibertsitatean Donostian hasi zenean Hezkuntza Zientzietan lizentziatura egiten bertan Julio Caro Baroja ezagutu zuen, eta entzule bezala bere doktoratuko ikastaroetara joaten zen; une horretan hasi zuen bere ibilbidea antropologian. Julio Carorekin unibertsitatetik kanpo eremu irekiek eta landak aztertzen ikasi zuen historiako eta antropologiako alorretan.

Ondoren ikerketetan murgildu zen eta I.Euskal Mundu-Biltzarrean 1988an, Gasteizen, antropologia kulturalean parte hartu zuen aurkezle bezala. Bere lanbidea irakaskuntza ertainak izan dira. Hainbat lanpostu ezberdinetan lana egin du irakasle modura. Lehenbiziko lanak logopedia arloan izan zituen Bizkaian, gero orientatzaile lanetan aritu zen, baita psikopedagogoa bezala beste urte batzuk egin zituen Gipuzkoako Berritzegunetan zonalde ezberdinetan eta Donostiako ospitalean psikiatriako adin txikikoen larrialdian ere. Ondoren, lanbide heziketako irakaslea izanda Easo Politeknikoan, Donostian, erdi mailako teknikariak prestatzen Mendekotasunaren-egoeran dauden pertsonentzako arretan eta goi mailako hezitzaileak prestatzen Haur hezkuntzan.

Irakaskuntzan hainbat ikastaro ezberdinak egin ditu. Naiz eta lanean egon Donostiako Unibertsitatean Antropologiako doktoregoa egiteko matrikulatu baitzen. 2010ean doktore-tesia aurkeztu zuen, «Las nuevas manifestaciones de la brujeria» izenekoa. 2016an «Euskal Herria Kultura Matrilineala» euskerazko lehen liburua argitaratu zuen eta 2022an «Europa Indígena Matrilineal: Los Vascos» gaztelaniazko bigarren liburua. 2023an bere bigarren liburua aurkeztu zuen Donostiako Koldo Mitxelena aretoan.

Hainbat artikulu prentsan idatzi ditu eta horrenbeste hitzaldi eman ditu; foro ezberdinetan parte hartzen du. Orain lanpostutik jubilatu berria da eta jarraitzen du ikerketekin, artikuluekin, eta bere asmoa da urte gutxi barru hirugarren liburua argitaratzea.

Iragana ezagutu eta ulertzeko bide bat indusketetan aurkitutako fosilen eta aztarnen azterketa da. Horrek ahalbidetzen digu orain dela milaka urte bizitza nolakoa zen ulertzea. Izan ere, azken urteetan egindako bilduma arkeo-paleontologikoen berrikuspenak Europako neandertalen portaera ulertzeko giltza izan dira.

Hau da, aztarnategi eta teknika berriek duela 430.000 urte agertu eta orain dela 40.0000 desagertu zen giza-leinu ospetsuenaren inguruko informazio berri baliotsua eskaintzen dute.

Gure ingurua ez da salbuespena eta, esaterako, 1967an Dimako Axlor aztarnategian aurkitutako hiru giza fosilen azterketak datu interesgarriak azaleratu ditu, eta aurretik egindako identifikazio, neandertalak bezala, ezbaian jartzen du.

Gainera, bilduma “zaharren” berrikuspenak ahalbidetu du giza fosil garrantzitsuen identifikazioa eta hori indusketa berrien abiapuntua izan da. Hauxe da Karrantzan dagoen Polvorin kobazuloko lehenengo osinean dagoen aztarnategiaren kasua. Aztarnategi honetan, Euskal Herrian gaur egunera arte aurkitu den neandertalen fosilen kopururik altuena dago. Fosil hauen erdia Bizkaiko Arkeologia museoan “aurkitu” ziren eta beste erdia 2021ean hasitako indusketetan.

Biografia

Asier Gómez Olivencia (Barakaldo, 1979) Giza Eboluzioan espezializatutako doktorea eta paleontologoa da Euskal Herriko Unibertsitatean. Ikerketa eta argitalpen esperientzia zabala du, 100 artikulu zientifikotan parte hartu izan duelarik.

Atapuercako Ikerketa taldean egin zuen tesia, Cambridgeko Unibertsitatean eta Parisko Musée de l ‘Homme-n lan egin du eta 2014an Euskal Herriko Unibertsitatean sartu zen, lehenik Ikerbasque ikertzaile gisa, gero Ramón y Cajal ikertzaile bezala eta pasa den urteko urritik doktore ikertzaile gisa.

Atapuercan indusketak egiteaz gain, Euskadiko hainbat aztarnategitako lanak zuzentzen ditu eta horien artean Karrantzako Polvorineko lehenengo Osinean, non ezaugarri arkaikoak dituen Neandertal baten fosilak aurkitu dira.

Fisika eta surfa dira nire pasio handietako bi. Nanoeskalako objetuen fisika aztertzeko mundu kuantikora bidaitzen dut…handik bueltan itsasoan murgiltzen naiz, olatuekin jolastera.

Mekanika kuantikoari dagokionez, aipagarria da bere efektuak esploratzeko eta aprobetxatzeko aukerak nabarmen ireki direla azken hamarkadetan. Arrazoi nagusietako bat da nanozientziaren garapenean izandako aurrerapenek ohiko bihurtu dutela eskala horretan gertatzen diren fenomeno fisikoak ikertzea. Nanoteknologiaren eta zientzia kuantikoaren bateratze hau azkar hedatzen ari da, eta garapen teknologiko berrietarako aukera eskaintzen du, besteak beste komunikazio eta konputazio kuantikoan.

Surfa bestalde, zientziaz betetako kirola dela argi dago. Olatuen dinamika, mareen eragina eta itsasoko baldintzak aztertzea ezinbestekoa da. Gainera, taularen diseinu aerodinamikoak eta materialek surflarien errendimendua optimizatzen dute, natura eta fisika bat eginez. Kuantikak eta surfak bi mundu desberdin diruditen arren, oinarrian olatuen portaerari lotuta daude. Surflariek ozeanoko olatuak harrapatzen dituzte, haien energia eta mugimendua aprobetxatuz. Era berean, kuantikak olatuen izaera aztertzen du, baina eskala atomikoan, materia eta energia deskribatzen dituzten uhin-funtzioak erabiliz.

Hitzaldi honetan kuantika eta surfa izango dira ardatz. Alde batetik nanozientzia eta teknologia kuantikoen arteko elkargurutzea deskribatuko dut, gaur egun pil-pilean dagoen ikerketa eremu hau laburki azalduz. Bestetik, surfaren zientziaz arituko naiz, kirola eta fisika uztartuz. Nire helburua, zientzia pixka bat ikasteaz gain, kuantika eta surfaren nahasketa honek inspirazio eta gozamen gisa balio izatea da.

Biografia

Aran Garcia Lekue Ikerbasque-eko ikertzailea da Donostia International Physics Center-en (DIPC). Fisika Zientzietan lizentziaduna eta Materialen Zientzian eta Ingeniaritzan doktorea Euskal Herriko Unibertsitatean UPV/EHU. Donostian gain, lanean aritu izan da Erresuma Batuan, Estatu Batuetan, Alemanian edota Danimarkan.

Bere ikerketak propietate kuantiko elektronikoak nanoeskalan simulatzeko tresna konputazionalak garatu eta aplikatzea du ardatz. Azken urteetako bere lan-ildo nagusiak elektronika molekularraren eta dimentsio baxuko materialen arlokoak izan dira, zehazki, grafeno nanoegituren gainekoak. Izan ere, nanoelektronikan eta konputazio kuantikoan erabiltzeko etorkizun handia dute material horiek.

Dibulgazio zientifikoarekin eta emakumeek zientzian duten papera ikusaraztearekin duen konpromisoa agerikoa da publiko ezberdindun jardueretan parte hartzen baitu maiz.

Pentsa daiteke matematika eta dantza, bata bestetik oso urrun dauden diziplinak direla eta haien arteko loturarik topatzea ezinezkoa dela. Hitzaldi honetan hori horrela ez dela erakutsiko dugu. Bereziki, euskal dantzen eta matematikaren arteko erlazio batzuk birpasatuko ditugu.

Dantza guztietan, musika zubi bat da, dantza eta matematika lotzen dituena. Era berean, ia edozein dantzatan aurki ditzakegu matematikatik ateratako izenak eta euskal dantzak ez dira salbuespena.

Are gehiago, geometriako oinarrizko kontzeptuak erraz aurkitzen ditugu dantzetan. Alde batetik, dantzariek, dantzarako prestatzean eta haien urratsak egiten dituzten bitartean, zirkunferentziak, laukizuzenak eta beste poligono batzuk sortzen dituztela ikusiko dugu; bestetik, haien posizioen artean dauden simetriak deskribatuko ditugu biraketen, translazioen eta islapenen laguntzaz.

Kontzeptu sakonagoak edo hain bistakoak ez direnak ere erabiliko ditugu zenbait euskal dantza deskribatzeko, hala nola, konbinatoriako permutazioak eta konbinazioak, eta baita topologiaren barruan dagoen txirikorden teoria ere.

Biografia

Judith Rivas Ulloa (Gasteiz, 1971), UPV/EHUn Matematikan lizentziatua eta doktorea da eta unibertsitate horretako Matematika Saileko irakaslea da 1998 urtetik. Analisi Matematikoko arloko irakasgaiak irakasten ditu Matematika Graduan eta Zientzia eta Teknologia Fakultatean ikas daitezkeen beste zenbait gradutan.

Zenbakizko Analisiko zenbait ikerkuntza-artikuluren koautorea da eta haren argitalpenekin lotutako komunikazioak eta hitzaldi gonbidatuak aurkeztu ditu nazioarteko kongresuetan.

Nahiz eta formakuntza espezifikorik ez izan, dantza betidanik gustoko izan du. Orain dela urte batzuk, bere dantza zaletasunak diziplina horren eta matematikaren arteko erlazioari buruz ikertzera bultzatu zuen. Dantzaren eta matematikaren arteko loturei buruzko hitzaldiak eman ditu eta 2020an zientziaren dibulgaziorako Ekaia aldizkarian "Matematika eta Euskal Dantzak" artikulua argitaratu zuen UPV/EHUko Matematika Saileko kidea den Osane Oruetxebarriarekin batera.

XXI. mendeko atalasetik, Euskal Herriko frontoidun plazei begira, hiri-garapenak sortu dituen mugarriak, hainbat belaunaldik hirigunea sortzeari denboran zehar egindako ekarpena ekarri duen lorpen handia ikusten da. Zentzu horretan, integrazio eta bilakaera kulturalari buruzko lezioa, batez ere nekazaritza- eta abeltzaintza-gizartearen aldaketa soziokulturalaren aurrean, gizarte industrial eta urbanoari begira, hausnarketarako arreta berezia merezi duena. Saroi edo pilotasoroetatik frontoi-plazetaraino izandako bilakaera, pilota-jokoaren espazioak berak hiri-bilbeen morfologia heterogeneoak espazio publikoan kokatzeko bilakaeran izandako bilakaeraren historia besterik ez da. Hiri-garapenaren prozesu horrek, pilota-jokoari dagokionez plazen sorrerak, hainbat proposamen eta emaitza ekarri ditu, eta euskal pilota-jokoaren herriko herri eta hiribilduetako plazen ondare eraikia behin betiko gehitu eta ekarri du.

Ondarroako frontoian ezarrita, Andra Mari elizaren oinetan, aurrez aurre daukagun paretan idatzitako datei begira, 1782, 1866, 1906, pentsa daiteke kareharri harlanduzko horma horiek hainbat aldiz eraiki, berreraiki, eraberritu edota moldatu direla, badutela atzean ibili luzea.

Herriko frontoia bezala ezagutzen den pilotalekua, bere garatze ibilbidean eta kokalekuari dagokionez, gaur egungo Ondarroako herriaren mendeetako garapen eta ibilbidearen elementu nagusi eta testigu garrantzitsua da, hiri zabalpen eta plaza espazioa berrien sorreran.

Zentsu horretan, Ondarroako frontoia, pilotalekuaz haratago, herriko plazen artean eredu bikaina dugu, gure herrietako plazak ezaugarritzen dituzten udaletxe eta eliza eraikinekin batera sortutako kalitatezko eta esanguratsu den espazio publikoaaren osaeran.

Biografia

Oier Otxoantezana Berriozabalgoitia arkitekto ondarrutarra da, Donostiako Arkitekturako Goi Eskola Teknikoaren eskutik, eta Idea, Forma y Arquitectura-ko Graduondokoa eta Historia y Composición Artquitectónica Ikasketa Aurreratuetako Diplomatua. Doktoretza eskuratzeko lanean ari da “PILOTALEKUAK: sorotik plazara.” tesiaren idazketan.

“El juego de pelota en la génesis de las plazas de Euskal Herria.” Artikuluaren idazlea da, P+C. Proyecto y Ciudad: Revista de Temas de Arquitecturan argitaratua 2018. Urtean.

Euskal Herriko Unibertsitateko (EHU) irakasle elkartua da 2007tik.

Gaur egun, Eusko Jaurlaritzako Industria, Trantsizio Energetiko eta Jasangarritasun Saileko Natura Ondare eta Klima Aldaketa Zuzendaritzaren Urdaibaiko Biosfera Erreserbaren Zerbitzuan Arkitekto lanean dihardu 2022ko maiatzaz geroztik.

Zenbait herrietako Udaletan ere egin du lan, besteak beste, Usurbilgo Udaleko Hirigintza Zerbitzu Teknikoko arkitektoa izan zen 2007ko irailetik 2011ako abuztura arte. Lekeitioko Udalean ere aritu zen udal arkitekto lanetan, 2012tik eta 2015eko abendua bitartean eta baita Ziortza-Bolibarko Udalean 2018ko otsailettik eta Eusko Jaurlaritzan hasi arte.

Aurrez, honako hauetan lan egin du: Cenicacelaya & Saloña SCP aurrena eta ondoren bere kontura LGO, Lera-Garcia Otxoantezana SCP arkitektura Bulegoan lan egin du; bere jarduera profesionalean, sektore publikoko zein pribatuko orotariko proiektuen kudeaketa lantzen du, etxebizitza berriak eta birgaitzeak, gizarte ekipamenduak, lurzoru garapena, erakundeekin proiektuak eta planeamendu garapeneko hainbat proiektu.

Interesa du kultura eta arkitekturaren arteko erlazioetan, hiri-eraberritzeen prozesuak bultzatzen dituzten faktore eta baldintzetan, eta hirigintza antolamenduan ordezkari politikoen erabakiak eta gizartearen bultzadek duten eraginean.